ساکنان شهر دربند روسیه با وجود جدا شدن این شهر از ایران در سال ها پیش هنوز خود را ایرانی می دانند و این را به وضوح در مضامین سنگ نوشته ها و کتیبه های این شهر می توان دید.

دربند (به روسی: Дербе́нт) مرکز شهرستان دربند شهری بندری در حاشیه دریای خزر، که در جنوبی ترین قسمت روسیه واقع شده است. این شهر به لحاظ اهمیت دومین شهر جمهوری داغستان با جمعیتی بالغ بر 119200 نفر (آمار سال 2010) است.

سال 2015 توسط ولادیمیر پوتین رییس جمهوری روسیه به عنوان سال دربند قدیمی ترین شهر روسیه که توسط قباد ایرانی ساخته شده نام گذاری شده است.

دربند قدیمی ترین شهر روسیه است و به عنوان دروازه قفقاز از قرن ها قبل به عنوان یک منطقه استراتژیک ارزش بسیاری داشته است. این شهر تا سده 4 میلادی بخشی از آلبانیای قفقاز بوده است. نام فارسی دربند از اواخر سده پنجم میلادی بر شهر نهاده شد یعنی از زمان قباد یکم ساسانی. خسرو یکم پسر قباد یکم دستور ساخت دژ دربند را داد تا مرزهای شمالی ایران را از حملات اقوام مهاجم مصون دارد. شهر دربند در پیرامون دژ ساسانی دربند ساخته شده است. این دژ طی 1500 سال بطور پیوسته مورد استفاده بوده است.

سنگ بنای این شهر در زمان قباد توسط پسرش خسرو انوشیروان گذاشته شد و او 3 هزار خانوار را با خودش به این منطقه برد که در آن زمان مرز تمدن ساسانی بود. خسرو انوشیروان این شهر با به دلیل مقابله با هجوم قبایل وحشی و به منظور بومی ساختن منطقه توسط ایرانیان ساخت. خسرو انوشیروان در این منطقه 40 کیلومتر دیوار با ارتفاع حدود 20 متر و قطر 2/5 تا 4 متر شبیه دیوار گرگان ساخت. در حال حاضر نزدیک به 12/5 متر از این دیوار باقی مانده است.

شهر دربند روسیه شامل یک قلعه به نام نارین قلعه است و به 7 محله تقسیم می شود که همگی درون یک حصار که از نارین قلعه شروع شده و تا دریا ادامه دارد قرار گرفته اند، به گونه ای که انتهای هر دو دیوار در دریا واقع شده و یک حالت تدافعی به شهر داده است و به همین دلیل علاوه بر کشتی ها مردم هم بایستی برای عبور به داخل شهر آمده و کسب اجازه می کردند. دربند یک هویت کاملا ایرانی دارد، از جمله جذابیت های این شهر وجود 32 کتیبه پهلوی است که روی دیوارهای نارین قلعه نسب شده و چون تاریخ ساخت قلعه را نشان می دهند ارزش تاریخی دارند.

از دیگر جذابیت های این شهر را که تنها شهر شیعه نشین روسیه است، 2 روستای جالقان و می تاقی در 18 و 40 کیلومتری این شهر است که اهالی آن ها هنوز به زبان پهلوی سخن می گویند البته با تغییراتی که در اثر تأثیر زبان روسی و آذری بر آنها تحمیل شده است. وجود کتیبه های فارسی دری که در دوره صفویه و قاجار روی ابنیه این شهر کار شده است، از دیگر جاذبه های گردشگری دربند هستند. شهر دربند دارای 7 محله است که هر محله یک مسجد تاریخی دارد مانند مسجد جمعه، ایرانیان، همشهری، مناره، شیر و خورشید، توبه و… که تقریبا همگی دارای کتیبه های فارسی هستند.

وجود دو قبرستان به نام های 40 تن و مومنین (دلدل) از دیگر آثار تاریخی این شهر است. در قبرستان چهل تن، اهالی معتقدند این 40 قبر متعلق به مسلمانانی است که در حمله اول مسلمانان به این منطقه به شهادت رسیده اند از این رو این قبرستان بسیار مورد تکریم است به طوری که از مناطق داغستان و چچن و کشورهای همسایه برای بازدیداز آن به دربند می آیند. وجود فراوان سنگ قبرهایی با کتیبه های فارسی در قبرستان گواه دیگری از ایرانی بودن این شهر است. مقبره قمری دربندی شاعر فارسی و ترکی زبان نیز در این قبرستان قرار دارد.

نام های فارسی در این شهر نشان از هویت ایرانی آن دارد. در ایران ده ها منطقه به نام دربند داریم که به دلیل تنگ و باریک و گذرگاه بودن دربند نام گرفته اند و نام نارین قلعه نیز نامی فارسی به معنای انار است. بافت تاریخی شهر و نارین قلعه تماما در سال 2006 در آثار جهانی ثبت شده است. یونسکو برای ثبت دربند 2 معیار را عنوان کرد یکی اینکه این شهر نمادی از تمدن ساسانی است و دیگری اینکه این شهر و حصار آن به مدت 1500 سال کارکرد دفاعی داشته اند که کمتر قلعه ای در دنیا این ویژگی را داراست.

در طول تاریخ به دلیل موقعیت سوق الجیشی دربند همواره مورد توجه اقوام مختلف بوده است به طوری که در حال حاضر مشاهده می کنیم اقوام زیادی از گذشته به این شهر مهاجرت کرده اند و در آن جا ماندگار شده اند. آن جا در مورد دربند اعتقاد بر این است که خسرو انوشیروان این دیوار را روی خرابه های دیواری که ذوالقرنین در مقابل قوم یجوج مجوج کشیده ساخته است. محققان معتقدند همانطور که در انجیل، تورات و قرآن آمده است ذوالقرنین دیواری را توسط اجنه کشیده که قوم یجوج و مجوج به مومنین آسیب نرسانند و روزی که بتوانند این دیوار را خراب کنند روز قیامت خواهد بود. به همین دلیل محققین یهودی، مسیحی و مسلمان در این منطقه کار تحقیقاتی بسیاری انجام داده اند و در طول تاریخ اقوام مختلف لشکرکشی های زیادی به شهر دربند انجام داده اند. از این روست که روستاهای زیادی در اطراف این شهر وجود دارد که اقوام مختلفی با نزدیک به 30 زبان در آن زندگی می کنند.

در شهر دربند آیین های مختلفی از آیین های ایرانی شامل پیش از اسلام و پس از اسلام برگزار می شود. جشن دو هزار سالگی دربند با همکاری 8 کشور همسایه قرار است برگزار شود که هر کدام یک بخشی از برگزاری جشن و فعالیت های فرهنگی آن را به عهده گرفته اند. ولی با وجود علائم و نشانه های ایرانی در این شهر، از ایران برای شرکت در این جشن دعوت نشده است.

در برخی جشن ها در کشورهای همسایه در راستای ایران ستیزی شکل گرفته اند. یکی از این جشن ها برگزاری روز ترکمن چای است که تحت عنوان آزادی از ایران مردم به شادی و خوشحالی می پردازند. اما واقعیت چیز دیگری است. مردم این شهر همواره خود را ایرانی دانسته و سعی کرده اند ایرانی بودن خودشان را آشکار کنند. به عنوان مثال کتیبه ای از دوران مظفرالدین شاه در این شهر داریم که نشان می دهد 90 سال بعد از اینکه این منطقه به روسیه واگذار شده هنوز به نام شاه ایران کتیبه می زنند نه به نام تزار روسیه!

استقبال و مهمان نوازی اهالی دربند از ایرانیان بسیار گرم و دلنشین است. افراد این شهر هنوز ایران را وطن خود می دانند و حسرت روزهایی را می خورند که این شهر به ایران تعلق داشت که این را هم در قالب اشعاری که روی سنگ نوشته های قبرستان ها حک شده می توان دید.

این مطلب با توجه به مصاحبه آقای «مرتضی رضوانفر» زبان شناس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با خبرگزاری ایلنا منتشر شده است. برای دیدن این مصاحبه بر روی این لینک کلیک کنید.