Net als iedere andere kunstvorm heeft cinema het potentieel om maatschappelijke veranderingen teweeg te brengen. Hier een lijst van vijf films die zorgden voor een verschuiving in de publieke opinie met verstrekkende gevolgen. En niet altijd ten goede.

The Birth of a Nation (1915 – David Wark Griffith)

Wie denkt aan de Ku Klux Klan ziet meteen brandende kruizen voor zich. Weinig mensen beseffen zich echter dat dit ritueel geen enkel historisch precedent heeft. Het was voor het eerst te zien in wat nog altijd de meest controversiële film aller tijden is: The Birth of a Nation. Vanuit filmhistorisch oogpunt gezien is het de spreekwoordelijke geboorte van de filmkunst, aangezien filmpionier David Wark Griffith hierin alle filmtechnieken die in de eerste 20 jaar van de filmgeschiedenis waren ontwikkeld gebruikte om een meeslepend verhaal te vertellen waar zowel critici als publiek van smulden. Alfred Hitchcock noemde Griffith niet voor niets “de vader van ons allemaal” en er is geen twijfel over het feit dat cinema dankzij deze film erkenning kreeg als een kunstvorm. Maar er zat een schaduwkant aan het enorme succes van dit historische drama: Griffith baseerde zijn scenario op een boek van Thomas Dixon dat ronduit racistisch is en de manier waarop zwarte Amerikanen – vrijwel uitsluitend gespeeld door blanke acteurs in blackface - hierin zijn neergezet is op zijn zachtst gezegd moeilijk te slikken. Er is weliswaar een fraaie historische reconstructie van de moord op Abraham Lincoln, evenals een nog altijd spectaculair ogende veldslag, maar de suggestie dat zwarte militia na afloop van de Amerikaanse Burgeroorlog uit waren op wraak, onschuldige blanke zuiderlijke families beroofden en hun dochters probeerden te verkrachten is volledig uit de duim gezogen. The Birth of a Nation zit vol stuitende verdraaiingen van feiten. Het eindigt bovendien met een (meesterlijk gefilmde en gemonteerde) scène waarin de heldhaftige ‘Little General’ als leider van de Ku Klux Klan met een aantal volgelingen te paard in volle draf onderweg is om een onschuldige familie te redden van de bloeddorstige, zwarte militia’s. Dat alles onder de opzwepende, legendarische klanken van “Ride of the Valkyries” van Wagner, het muziekstuk dat Francis Ford Coppola bijna 65 jaar later op een soortgelijke, maar duidelijk ironisch bedoelde manier zou gebruiken in Apocalypse Now. Het publiek smulde van The Birth of a Nation, maar veel kijkers konden feit en fictie niet van elkaar scheiden. Daardoor zagen veel mensen de Ku Klux Klan na het zien van deze film als heldhaftige redders van de natie. Het gevolg was dat deze terreurorganisatie het ledental in een mum van tijd zag stijgen tot 4 miljoen. Tien jaar later marcheerden meer dan 50.000 Klanleden in vol ornaat door Washington, hetgeen onderstreept hoezeer The Birth of a Nation het beeld van de Klan positief had beïnvloed. Griffith verzon hoogstpersoonlijk het ritueel met de brandende kruizen omdat hij vond dat het een mooi dramatisch beeld opleverde. Meer dan 100 jaar later is het nog steeds één van de meest intimiderende symbolen van de Ku Klux Klan.

Triumph des Willens (1934 – Leni Riefenstahl)

Met de kennis van nu is het gemakkelijk om Adolf Hitler af te doen als een megalomane psychopaat en hekelen we met iets teveel gemak de politieke wereldleiders die Duitsland destijds lange tijd geen strobreed in de weg legden. Maar feit is dat er over de hele wereld lange tijd veel bewondering was voor wat politici wereldwijd zagen als het effectieve leiderschap van Herr Hitler. Duitsland was volgens hen een toonbeeld van discipline waar het volk zich achter zijn patriottische leider had geschaard en met trots hard werkte aan economisch en sociaal herstel. En wie de technisch verbluffende en meesterlijk geconstrueerde propagandafilm Triumph des Willens ziet, kan dat moeilijk  tegenspreken. De legendarische opening suggereert dat Hitler als een soort messiasfiguur werd ontvangen in Nürnberg voor de jaarlijkse Nürnberg Rally van de NSDAP. Uïteraard zien we Hitler hier volop geconcentreerd als een echte staatsman, dan wel ontspannen als een man van het volk. Het zijn maar enkele voorbeelden van trucs die Leni Riefenstahl gebruikte om zowel Hitler als de Nazi-partij op een manier voor het daglicht te brengen die niet strookte met de werkelijkheid. Triumph des Willens had grote invloed op de publieke opinie,  vooral buiten Duitsland, en dat maakte het aanzienlijk minder vanzelfsprekend om Duitsland en Hitler als een bedreiging voor de wereldorde te zien. Het was dan ook een perfecte dekmantel voor de Nazi’s. Ooit een militaire parade van bijvoorbeeld Noord-Korea of Rusland gezien? Volledig gejat uit of geïnspireerd door Triumph des Willens. En nog steeds zeer effectief.

Mrs Miniver (1942 – William Wyler)

De VS strijkt nog altijd het leeuwendeel van de eer op voor de bevrijding van Europa, maar feit is dat de VS zich lange tijd vrijwel volledig afzijdig hield van de oorlog in Europa. In de eerste jaren van de oorlog moest Franklin D. Roosevelt al zijn politieke sluwheid gebruiken om Groot-Brittannië ook maar enige hulp te kunnen bieden. De Amerikaanse president besefte zich maar al te goed dat de Nazi’s Groot-Brittannië konden gebruiken als springplank voor een invasie van de VS, maar er was onvoldoende publieke en politieke steun voor die gedachte. Ook na de aanval op Pearl Harbor was de militaire inzet uitsluitend gericht op de strijd in de Stille Oceaan. Europa moest haar eigen boontjes maar doppen. Totdat Duitsland haar pact met Japan besloot na te leven en de VS de oorlog verklaarde. Dat betekende echter nog steeds niet dat er in de VS veel animo was voor een strijd op twee fronten. In 1942 maakte William Wyler Mrs Miniver, een oorlogsdrama over de bewoners van een Brits dorpje die zoveel mogelijk proberen hun normale leven voort te zetten, ondanks de constante dreiging van bombardementen aan het begin van de Slag om Engeland. De in Londen geboren Greer Garson, die in de voorgaande jaren grote successen had gescoord met hoofdrollen in Goodbye Mr Chips en Pride and Prejudice, was de ideale hoofdrolspeelster. Haar innemende spel, gecombineerd met een Hollywood-achtig, sterk geromantiseerd beeld van het leven in Engeland dat nog jarenlang de Amerikaanse cinema zou beïnvloeden, maakte Mrs Miniver tot een enorm commercieel succes. Voor het eerst kregen gewone Amerikanen een indruk van hoe het was om als gewone burger te overleven in een tijd van nimmer aflatende bombardementen. Zo beïnvloedde dit oorlogsdrama de publieke opinie over de oorlog in Europa en kreeg Roosevelt eindelijk de steun voor de strijd tegen de Nazi’s die zo hard nodig was om ook hier een einde te kunnen maken aan de oorlog.

Victim (1961 – Basil Dearden)

In een land waarin we onze trots voor de emancipatie van homoseksuelen niet onder stoelen of banken steken is het gemakkelijk om te vergeten dat onze wet lange tijd discriminatie vanwege seksuele geaardheid gedoogde. Sterker nog: homoseksualiteit was hier 50 jaar geleden nog bij wet verboden! Het COC (dat officieel stond voor Cultuur en Ontspanning Centrum) zette zich vanaf 1946 voorzichtig en in het geheim in voor homoacceptatie. In de jaren ’60 opende het discotheken voor homo’s en volgden de eerste protesten tegen het verbod op homoseksualiteit, maar pas begin jaren ‘70 werd het verbod hier opgeheven. Daarmee volgden we lijn van onze buren in Groot-Brittannië die het verbod op homoseksualiteit in 1967 ‘al’ hadden opgeheven. De maatschappelijke discussie over de decriminalisatie van homoseksualiteit kwam daar in een stroomversnelling na het verschijnen van Victim. Hierin speelt Dirk Bogarde, toen zélf nog een homoseksueel-in-de-kast, de rol van de gerespecteerde, getrouwde advocaat Melville Farr die in het geheim regelmatig contact zoekt met mannen in schimmige cafés. Zijn leven komt op zijn kop  te staan wanneer hij een anonieme chantagebrief krijgt met compromitterende foto’s waarop hij te zien is in het gezelschap van een jonge homoseksuele man. Farrs metgezel op de foto is zo bang voor ontmaskering dat hij zelfmoord pleegt. Farr besluit uit te zoeken of meer homoseksuele mannen slachtoffer zijn van chantage en zoekt hulp bij een sympathiserende inspecteur. Maar opsporing heeft alleen zin als iemand de dader durft aan te klagen. Iemand als Farr bijvoorbeeld, ook al gaat dat ten koste van zijn reputatie, zijn gezin en waarschijnlijk ook zijn vrijheid. Victim geeft een vrij realistisch beeld van het publieke leven vanveel  homoseksuele mannen in die tijd. Dirk Bogarde was één van de populairste Britse acteurs van zijn generatie en het feit dat hij deze rol wilde en durfde te spelen was cruciaal voor de maatschappelijke impact van deze film. De meest indringende scène is wellicht die waarin Farr zijn echtgenote vertelt over zijn seksuele geaardheid. Victim veranderde niet alleen het beeld van homoseksuelen in het algemeen. Het maakte ook duidelijk dat een verbod op homoseksualiteit een vrijbrief is voor échte criminaliteit en dat criminalisering van iemands seksuele geaardheid zelfs kan leiden tot de ultieme wanhoopsdaad: zelfmoord. Na de afschaffing van het verbod op homoseksualiteit ontving Bogarde, die met deze rol een glanscarrière op het spel had gezet, een persoonlijke brief van de Earl of Aran die de wetswijziging in stemming had gebracht. Daarin benadrukte hij hoe belangrijk Victim, maar vooral de aanwezigheid van Bogarde was voor deze reuzenstap richting de emancipatie van homoseksuelen.

Platoon (1986 – Oliver Stone)

De Vietnamoorlog was niet alleen impopulaire oorlog, het was ook de eerste oorlog die de Amerikanen verloren. De weerstand tegen de oorlog in Vietnam resulteerde in een publiekelijke afkeer van Vietnam-veteranen die mede daarover vaak jarenlang zwegen over hun ervarinigen, zelfs tegenover hun directe familielden. Het is onmogelijk om met zekerheid vast te stellen hoeveel veteranen hierdoor een einde maakten aan hun leven, maar duidelijk is wel dat velen van hen enorm leden onder de door schaamte veroorzaakte zwijgcultuur rondom het conflict. Oliver Stone, die zelf vrijwillig gevochten had in Vietnam en daarbij gewond was geraakt, liep al jaren rond met het idee om een film te maken waarin hij zijn eigen oorlogservaringen zou verbeelden, maar financiers geloofden mede door de controverse rondom The Deer Hunter, dat er geen interesse was voor een film over zo’n impopulair, controversieel conflict. Uiteindelijk wist Stone zes miljoen dollar bijeen te krijgen en maakte hij een film die het leven van en voor veel Vietnamveteranen voorgoed zou veranderen. De reputatie van Platoon groeide geleidelijk door ouderwetse mond-op-mond-reclame. Veteranen die dit oorlogsdrama in de eerste weken zagen adviseerden lotgenoten om de film zelf te zien en  hun gezin mee te nemen. De impact was enorm: vele veteranen verklaarden dat Platoon liet zien wat ze zelf nooit konden zeggen. Voor het eerst zagen ook de vele tegenstanders van weleer onder welke omstandigheden deze vaak piepjonge recruten moesten zien te overleven in een strijd waarvan ze wisten dat ze die niet konden winnen. Eindelijk kwam er een beetje inzicht in de redenen voor de gruweldaden die sommige soldaten pleegden, maar wat overheerste was respect voor de overgrote meerderheid, die elke dag hun leven op het spel zetten in dienst van hun vaderland. Minstens net zo belangrijk is het feit dat duizenden veteranen dankzij Platoon de kracht vonden om hun ervaringen te bespreken met hun geliefden. Het redde relaties, heeft ongetwijfeld levens gered en is één van de redenen waarom men in de VS de soldaten onvoorwaardelijk steunt, ongeacht de rechtmatigheid van het conflict waarbij ze betrokken zijn of zijn geweest.