Opowiadanie

Opowiadanie – krótki utwór literacki o prostej akcji, niewielkich rozmiarach, najczęściej jednowątkowej fabule, pisany prozą (epika). Jeden z podstawowych gatunków literackich.

Należy rozróżnić, w kontekście literaturoznawczym, pojęcie opowiadania jako podstawowej formy wypowiedzi narracyjnej, opowiadanie jako pojęcie gatunku epickiego^[1].

Opowiadanie jako wypowiedź narracyjna

Jest to podstawowa forma wypowiedzi narracyjnej, prezentująca narastanie w czasie toku zdarzeń, opozycyjna wobec drugiej podstawowej formy tej wypowiedzi – opisu^[1].

Opowiadanie jako gatunek epicki

Historia

Gatunek krótkich form literackich ma początki w tradycji przekazu słownego^[2], a formie pisanej sięga początków literatury - starożytnej literatury bliskowschodniej (np. Baśnie tysiąca i jednej nocy; fragmenty Biblii, np. Księgę Rut) i grecko-rzymskiej (np. twórczość pisarzy takich jak Ferekydes, Herodot, Lukian, Plutarch, Tukidydes; anegdoty, podania i mity greckie)^[1]^[2]^[3]. Popularny był m.in. w Jonii (położonej w Azji Mniejszej), jednak rozwinęli go i upowszechnili Grecy, którzy przejmowali wiele wątków z tradycji kultury wschodniej, ubierając je później w greckie realia. Utwory te opowiadały głównie o przygodach i przeżyciach miłosnych. Klasyczny przykład takich form z okresu starożytnej Grecji to Milesiaka(inne języki) Arystyda z Miletu(inne języki)^[3].

W XIX wieku wzrosła popularność opowiadań, w tym jej wariantu - sformalizowanej noweli^[1]^[2]. W XX wieku opowiadania stały się o wiele popularniejsze od nowel^[1]. Znaczący okres wzrostu popularności opowiadań to okres międzywojenny^[2].

Charakterystyka

Opowiadanie jest krótkim, epickim utworem literackim o prostej akcji, niewielkich rozmiarach, najczęściej jednowątkowej fabule, pisany prozą^[1]^[4]^[2]. Opowiadanie ma zwykle jednowątkową fabułę^[4], a według Teresy Cieślikowskiej, do jego charakterystycznych elementów można zaliczyć także mocno eksponowaną pozycję narratora (dominacja podmiotu opowiadającego nad przedmiotem opowieści), a także dygresyjne ujęcia subiektywnie przedstawionych zdarzeń tworzących luźny ciąg zdarzeniowy^[2].

Typologia opowiadań

Stanisław Sierotwiński w swoim Słowniku terminów literackich do specyficznych rodzajów opowiadań zaliczył obrazek („krótkie opowiadanie, nowelka przedstawiająca plastycznie drobny wycinek rzeczywistości”^[5]); powiastkę („krótkie opowiadanie o zdarzeniu prawdziwym lub zmyślonym, prozaiczne lub wierszowane”, przykład: Panna Guzdralska Niemcewicza; specyficznym podgatunkiem powiastki są powiastki filozoficzne^[6]) i szkic („utwór literacki, który porusza temat ogólnie i nie wyczerpuje go”^[7])^[4]. Jako rodzaj opowiadania opisał też humoreskę („krótkie, dowcipne opowiadanie”^[8]). Wyróżnił też opowiadanie unaoczniające („rodzaj opowiadania o szczególnej plastyce, bezpośredniości i dynamice, najczęściej posługujące się czasem teraźniejszym dla przedstawienia wydarzeń przeszłych”)^[4].

Janusz Sławiński i Michał Głowiński w swoim Słowniku terminów literackich jako rodzaje opowiadania wymienili następujące gatunki literackie: anegdota, apolog, conte dévot, descriptio, dyskurs, dykteryjka, exemplum, facecja, gadka, humoreska, obrazek, powiastka, récit(inne języki)^[9]. Powiązanym pojęciem jest także szkic nowelistyczny (nowela, nie spełniających formalnych wymogów tego gatunku)^[10].

Teresa Cieślikowska za pokrewne opowiadaniu historyczne gatunki literackie uznała pojęcia takie jak saga, bylina, gawęda i obrazek; za powiązane uznała także m.in. gatunki takie jak poemat prozą i proza poetycka. Natomiast rozróżniając współczesne (XX-wieczne) opowiadania, wymieniła następujące rodzaje^[2]:

ciągi nie wydarzeń, ale analiz i refleksji przerywane epizodami, gdzie narrator staje się bohaterem opowiadania; w odróżnieniu od tradycyjnej formy opowiadania, gdzie refleksja może przerywać fabułę zdarzeń, tu tok refleksji jest przerywany wydarzeniami. Np. "Ewald Tragy(inne języki)" Rainera Rilke, "Erostratus" Jeana-Paula Sartre, "Spotkania ze sobą" François Carco(inne języki);
opowiadania powstałe z rozbicia struktury nowelistycznej dla przeprowadzenia analiz w toku fabuły. Np. "Sny Marii Dunin" Karola Irzykowskiego, "Straszny czwartek w domu pastora" Karola Ludwika Konińskiego, "Letnia nowela" Stefana Zweiga;
długie reportaże albo zmetaforyzowane opisy przeszłości - forma, która pojawiła się podczas II wojny światowej. Np. "Piekło Treblinki" Wasilija Grossmana;
zrytmizowane narracje poetyckie, nawiązujące do romantycznej prozy poetyckiej, m.in. poetyckie anegdoty. Np. "Heretyk i s-ka" Guilaume'a Apollinaire'a;
narracje toku świadomości podmiotu poza kategorią czasu, w nich zwykle teraźniejszość trwa wciąż lub użyte są podobne efekty.^[a]
prezentacje refleksji oparte na powiązaniu materiału historyczno-kulturowym i różnych form i konwencji podawczych i motywacyjnych. Np. "Prokurator Judei" (Le Procurateur de Judée) Anatole’a France, "Między lampą i świtem", "Rozmowa z cieniem", "Godzina śródziemnomorska" Jana Parandowskiego, "Po tamtej stronie" (Beyond) Williama Faulknera^[2]

Opowiadanie a nowela

Pojęcia noweli i opowiadania bywają niekiedy używane jako synonimy, nawet w pracach literaturoznawczych, z powodu nieostrych granic gatunkowych (zwrócili na to uwagę m.in. Stanisław Żak i Teresa Cieślikowska)^[2]^[11]. Powodem tego jest różnorodność odmian tych form, nieraz zachodzących na siebie i przez to trudnych do rozgraniczenia^[2]. Istnieją także utwory opisywanie jako "nowele przechodzące w opowiadanie" (np. "Doktor Piotr" Stefana Żeromskiego)^[12].

Opowiadanie ma wiele podobieństw do noweli; w tym podobną wielkość^[1]. Różnice między opowiadaniem a nowelą mniej dotyczą długości a bardziej, sposób konstrukcji^[13]. Opowiadanie różni się od noweli luźną, mniej zwartą konstrukcją i brakiem obowiązujących w niej rygorów strukturalnych^[1]^[11]^[14]^[12]. Opowiadania, w odróżnieniu od noweli, mogą mieć bardziej epizodyczną fabułę, częściej zawierają dygresję, opisy, refleksje; częściej jest w nich także położony nacisk na osobę narratora^[1].

Według Stanisława Sierotwińskiego, opowiadanie od noweli odróżnia „większa rozlewność i dowolność kompozycji”. Za utwory dłuższe od opowiadania zaliczył, po kolei, opowieść i powieść^[4].

Według niemieckiego literaturoznawcy, Karla Konrada Polheima(inne języki), „nowela jest bardziej artystycznym opowiadaniem”^[11].

Uwagi

↑ Tu Cieślikowska nie podała przykładów utworów, tylko reprezentatywnych twórców (Beckett, Faulkner, Andrzejewski)

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ JanuszJ. Sławiński JanuszJ., Opowiadanie, [w:] MichałM. Głowiński, JanuszJ. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 329, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j TeresaT. Cieślikowska TeresaT., Opowiadanie, [w:] GrzegorzG. Gazda, Słownik rodzajów i gatunków literackich: nowe wydanie, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2012, s. 668-670, ISBN 978-83-01-17241-1 [dostęp 2025-01-27] .
↑ ^a ^b JanuszJ. Sławiński JanuszJ., Nowela, [w:] MichałM. Głowiński, JanuszJ. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 316–317, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 164, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .
↑ StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 159, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .
↑ StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 186, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .
↑ StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 253, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .
↑ StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 95, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .
↑ MichałM. Głowiński MichałM., JanuszJ. Sławiński JanuszJ. (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 30, 37, 77, 89, 104–105, 134, 136, 160, 187, 320, 379, 425, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30] .
↑ JanuszJ. Sławiński JanuszJ., Szkic nowelistyczny, [w:] MichałM. Głowiński, JanuszJ. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 511, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30] .
↑ ^a ^b ^c Adriana BogusławaA.B. Pogoda-Kołodziejak Adriana BogusławaA.B., Zakon Krzyżacki w literaturze polskiej i niemieckiej XIX i pierwszej połowy XX wieku, Uniwersytet Warszawski. Wydział Neofilologii. Instytut Germanistyki, 2011, s. 43–46 [dostęp 2024-12-30] .
↑ ^a ^b TeresaT. Cieślikowska TeresaT., Nowela, [w:] GrzegorzG. Gazda, Słownik rodzajów i gatunków literackich: nowe wydanie, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2012, s. 629-633, ISBN 978-83-01-17241-1 [dostęp 2025-01-27] .
↑ BognaB. Jankowska BognaB., Cechy strukturalne noweli i opowiadania [online], profesor.pl [dostęp 2024-12-30] .
↑ opowiadanie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-12-30] .

Bibliografia

Zobacz multimedia związane z tematem: Opowiadanie

Stanisław Sierotwiński: Słownik terminów literackich: Teoria i nauki pomocnicze literatury. Wyd. 3. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1970. (pol.).

[c1-11] Tu Cieślikowska nie podała przykładów utworów, tylko reprezentatywnych twórców (Beckett, Faulkner, Andrzejewski)

[:12-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ JanuszJ. Sławiński JanuszJ., Opowiadanie, [w:] MichałM. Głowiński, JanuszJ. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 329, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30] .

[:3-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j TeresaT. Cieślikowska TeresaT., Opowiadanie, [w:] GrzegorzG. Gazda, Słownik rodzajów i gatunków literackich: nowe wydanie, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2012, s. 668-670, ISBN 978-83-01-17241-1 [dostęp 2025-01-27] .

[:14-3] JanuszJ. Sławiński JanuszJ., Nowela, [w:] MichałM. Głowiński, JanuszJ. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 316–317, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30] .

[:1-4] StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 164, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .

[:0-5] StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 159, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .

[:02-6] StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 186, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .

[:03-7] StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 253, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .

[:04-8] StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 95, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30] .

[:13-9] MichałM. Głowiński MichałM., JanuszJ. Sławiński JanuszJ. (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 30, 37, 77, 89, 104–105, 134, 136, 160, 187, 320, 379, 425, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30] .

[:132-10] JanuszJ. Sławiński JanuszJ., Szkic nowelistyczny, [w:] MichałM. Głowiński, JanuszJ. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 511, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30] .

[:2-12] Adriana BogusławaA.B. Pogoda-Kołodziejak Adriana BogusławaA.B., Zakon Krzyżacki w literaturze polskiej i niemieckiej XIX i pierwszej połowy XX wieku, Uniwersytet Warszawski. Wydział Neofilologii. Instytut Germanistyki, 2011, s. 43–46 [dostęp 2024-12-30] .

[:32-13] TeresaT. Cieślikowska TeresaT., Nowela, [w:] GrzegorzG. Gazda, Słownik rodzajów i gatunków literackich: nowe wydanie, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2012, s. 629-633, ISBN 978-83-01-17241-1 [dostęp 2025-01-27] .

[14] BognaB. Jankowska BognaB., Cechy strukturalne noweli i opowiadania [online], profesor.pl [dostęp 2024-12-30] .

[15] opowiadanie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-12-30] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[a]

[11]

[12]

[13]

[14]