Capital in the Twenty-First Century (2019)

Toegankelijke film over de ideeën van Piketty levert geen nieuwe inzichten, maar plaatst de huidige situatie waarin de superelite verkeert in historisch perspectief en geeft tegelijk een waarschuwing af door omineuze beelden te laten zien van rijen oorlogsgraven: als de welvaart niet eerlijker wordt verdeeld dan staat ons dit te wachten, zo lijkt te worden gesuggereerd. De kruik gaat immers te water tot hij barst. Maar ja, je kunt de elite wel uit het feodale stelsel halen, hoe haal je het feodale stelsel uit de elite...

Natuurlijk al lang bekend maar nog steeds verbijsterend is het niet alleen gedogen maar zelfs faciliteren van belastingontwijking, een uitwas van het globalisme waar ook Nederland volop aan mee doet. Ik had graag gezien dat Nederland zou voorbijkomen in het rijtje belastingparadijzen maar omdat Nederland niet veel meer dan een doorsluisland is, is dat niet het geval. Het blijft toch merkwaardig dat een situatie waarvan iedereen weet dat het oneerlijk is, die slecht is voor ons internationaal aanzien, hooguit een groep boekhouders aan werk helpt maar verder niets goeds brengt, zo lang kan blijven bestaan en slechts mondjesmaat wordt ingeperkt.

Filmisch wat conventioneel, met veel shots van villa's en zwembaden, fragmenten uit films waarin de rijken uit vervlogen tijden een equivalent van "Let them eat cake" bezigen en een aantal talking heads (waaronder Francis Fukuyama, die het kapitalisme nog wel als winnaar op het mondiale strijdperk had aangemerkt) die met korte soundbytes wat duiding geven.

Goed vertelde en mooi geïllustreerde geschiedenis van het kapitalisme van de 18de eeuw tot (de toekomst van) de 21ste eeuw volgens Piketty. Het is in wezen een marxistische vertelling waarbij de hele geschiedenis wordt verklaard vanuit het kapitalisme en de onvermijdelijke accumulatie van al het kapitaal in de handen van een steeds kleinere groep (de elite) als er geen volksopstand komt die de democratie herstelt die het in wezen feodale systeem vervangt, maar het is nog steeds een aantrekkelijk en sterk verhaal. Er is overigens kritiek dat Piketty niet eens Marx’ Das Kapital heeft gelezen en heel andere dingen doet of zegt dan Marx, maar ik denk dat het wel marxistisch is waarbij ikzelf wat ideeën van Marx zal toevoegen om het verhaal nog wat sterker te maken.

Kort gezegd komt het verhaal erop neer dat het liberalisme, dat iedereen gelijkheid en vrijheid geeft, ‘ideologie’ is die ongelijkheid en onderdrukking slechts verbloemt, al uit zich dat telkens in onderdrukking van of oorlog tegen andere rassen om de belofte aan het eigen volk gestand te kunnen doen: zo konden alle Europeanen een stukje eigen grond en dus kapitaal opbouwen in de Nieuwe Wereld (waartoe ze dan wel de indianen moesten uitmoorden). Maar de arbeid van het eigen gezin leverde te weinig op en stond verdere gronduitbreiding in de weg, zodat de slaven uit Afrika de arbeid moesten leveren. Daarna werden de koloniën leeggeplunderd en de volkeren daar aan het werk gezet. Toen namen de machines het over en nam het kapitaal een hoge vlucht met grote ongelijkheid als gevolg: revolutie leek onvermijdelijk maar de bezittende klasse zette opnieuw de rassenjoker in om de aandacht af te leiden maar dat had een onvoorzien effect. De wereldoorlogen waren zo verwoestend dat men het volk wel moest terugbetalen ten koste van de elite: de verzorgingsstaat werd opgericht, er was sociale mobiliteit (onderwijs) en de kapitaalmarkt werd gereguleerd. Maar de Koude Oorlog en de verschrikkingen van het communisme (zie bv. L'Image Manquante (2013) ) gaf weer de omgekeerde slinger: de verzorgingsstaat werd afgebouwd en de kapitaalmarkt geliberaliseerd waardoor de accumulatie van het kapitaal en daarmee de macht bij de elite weer sterk toenam. Arbeid levert niets meer op terwijl het kapitaal van de elite exponentieel groeit zonder dat de elite er iets voor doet, belasting betaalt of iets terug doet voor de bevolking. Door erfenis blijft het kapitaal en de macht in dezelfde families terwijl de rest afglijdt naar honger, zeker als kunstmatige intelligentie al het arbeid van de mens gaat overnemen, zodat de feodale maatschappij weer terugkeert met alle maatschappelijke onrust – bv. haat tegen immigranten – van dien.

De conclusie is – opnieuw naar Marx – dat het probleem niet is dat arbeid niet loont (want als er geen arbeid is heb je lekker veel vrije tijd om jezelf echt te ontplooien!) maar dat al het kapitaal in slechts een paar handen is: er is een democratische revolutie nodig die het kapitaal onder iedereen herverdeelt zodat iedereen slapend rijk kan worden!

Ik vind het een mooi verhaal en juist de historische benadering ervan spreekt mij aan; de actuele kwesties zoals de belastingontduiking door multinationals en de uitbuiting van ZZP’ers vind ik het minst interessant omdat daar al zo veel aandacht voor is ten koste van het grotere historische verhaal dat naar mijn idee te weinig wordt verteld. Wel vind ik het altijd wat paradoxaal dat marxisten alles tot een geldkwestie maken (Marx noemde dat zijn historisch materialisme: alles wordt door de materie – de economie – bepaald en niet door ideeën zoals religie of filosofie) met echter als doel de mens te bevrijden van de macht van het geld, zodat ik me wel eens heb afgevraagd of ze misschien vooral zichzelf van hun eigen obsessie voor geld willen bevrijden. Hoe dan ook stemt het marxistisch verhaal aan de ene kant hoopvol (het is in wezen seculier milleniarisme) maar aan de andere kant ook somber omdat je als mens in het huidige kapitalisme blijkbaar slechts kunt kiezen tussen een obsessie voor ras (als je ideologisch bent geïndoctrineerd) en een obsessie voor geld (‘klassenbewustzijn’ als je door hebt dat de elite ons tot racisten wil maken om zo de aandacht van het echte probleem – dat zij al het geld hebben – af te leiden). Verheffing boven een rassen- of klassenbewustzijn – het materialisme – lijkt niet mogelijk of zinvol.

Nee hoor het heeft werkelijk niets met Marxisme te maken.

Men stelt helemaal niet dat kapitalisme hier de boeman is, edoch dat het nu een doorgeslagen hyperkapitalisme is dat het hele kapitalistische idee vernietigt.

Ik begrijp je punt maar tegelijkertijd ook weer niet. Marx stelde ook niet dat het kapitalisme de boeman is in de zin dat Marx geen moralist was maar meende de historische wetten te hebben gevonden op grond waarvan kapitaal altijd de neiging heeft te accumuleren in een steeds kleiner groepje mensen welk proces niet eindeloos kan doorgaan maar noodzakelijk een omslagpunt zal bereiken. Dit basisidee van Marx is ook het basisidee van de documentaire en ik neem dus aan van Piketty. In feite bevestig jij de overeenkomst alleen maar als je zegt "een doorgeslagen hyperkapitalisme dat het hele kapitalistische idee vernietigt": dit is precies Marx' basisidee die het beroemd samenvatte als "het kapitalisme is z'n eigen grafgraver". Hooguit verschillen zij wat dat omslagpunt precies zal bewerkstelligen: Marx schreef daar niet veel over maar het zou een communistische samenleving zijn en in ieder geval een klassenloze maatschappij. Piketty is inderdaad geen communist maar lijkt meer het staatskapitalisme van bv. China voor te staan, hetgeen simpelweg het communisme in de praktijk is, of een kapitalisme waarbij de Staat het kapitaal herverdeelt zodat er (min of meer) een klassenloze maatschappij ontstaat. Volgens sommigen is er juist in het Westen ten tijde van de Koude Oorlog zo'n klassenloze maatschappij ontstaan (voordat het neoliberalisme er een eind aan maakte) die Marx en in ieder geval ook Piketty voorstaan.

Sowieso heb ik in mijn tekst al zorgvuldig het marxisme van Marx gescheiden: het marxisme is een brede stroming waarin elke marxist weer z'n eigen draai aan Marx' leer heeft gegeven (bv. Lenin wijkt ook in sommige fundamentele punten af van Marx maar ik beschouw Lenin wel als een marxist). Ook Piketty wijkt op sommige punten af maar lijkt vooral slechts oppervlakkiger dan Marx (Marx was meer een filosoof en Piketty puur een econoom en historicus): zoals ik zelf al schreef weet ik dat velen Piketty geen marxist achten maar ik zou echt niet weten op welk fundamenteel punt hij dan afwijkt van het marxisme in al z'n variaties. Ik laat me graag bijlichten op dat punt.

Inhoudelijk interessant, hoewel ik al best goed thuis ben in de materie was het een fijne historische samenvatting en blijf ik het een interessante kijk op de pijnpunten binnen de huidige kapitaalverdeling in de samenleving vinden. Qua vorm vrij standaard, talking heads afgewisseld met wat animaties en filmbeelden, maar het wist mn aandacht goed vast te houden. Daarbij komen een aantal prominente figuren uit de politieke economie aan de orde (Stiglitz, Fukuyama en vanzelfsprekend Pikkety). 4*

Ik ken wel behoorlijk wat van hoe het financieel systeem in elkaar zit, toch worden bepaalde zaken op een wat andere kijk belicht die ik niet direct zo al had bekeken. Het is zeker wel de moeite en deze documentaire neemt je mee doorheen verschillende periodes van hoge ongelijkheid. Franse Revolutie, de wereldoorlogen en de stagflatie van de jaren '70. Het gevaar van inflatie zorgt nu ook voor verder stijgende ongelijkheid en de mensen polariseren ipv de multinationals te belasten. Het is allemaal een en, en, en verhaal uiteindelijk. Er zijn veel zaken die beter kunnen maar dat we voor grote uitdagingen staan is duidelijk.

Het verhaal van Piketty in sneltreinvaart. Op zich worden alle belangrijke punten wel benoemd, maar ik vind de hoeveelheid informatie en talking heads, gecombineerd met een overload aan beeldmateriaal, wel iets teveel van het goede.

Had beter over een paar afleveringen verdeeld kunnen worden, maar dat zal anderzijds minder aantrekkelijk zijn voor een deel van de kijkers.